काठमाडौं, बैशाख १८ । हरेक वर्ष मे १ मा मनाइने अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस (International Labour Day) श्रमिक वर्गको ऐतिहासिक संघर्ष, अधिकारको माग र आत्म–सम्मानको प्रतीक हो। यो केवल सार्वजनिक बिदा होइन, सामाजिक न्याय र समानताको आन्दोलन हो — विशेषगरी ती करोडौं श्रमिकहरूका लागि, जो अझै पनि गरिबी, असमानता र शोषणको चक्रमा अल्झिएका छन्।

श्रमिक दिवस इतिहास: आठ घण्टे कार्य समयको लडाइँबाट सुरु

श्रमिक दिवसको शुरुवात सन् १८८६ मा अमेरिकाको शिकागोमा भएको आठ घण्टे कार्यदिवसको आन्दोलनबाट भएको हो। १ मेका दिन लाखौं श्रमिकले हडताल गरे। त्यसपछि हेमार्केट स्क्वायरमा भएको झडपमा कैयौं श्रमिक मारिए र सयौं घाइते भए।
सन् १८८९ मा पेरिसमा आयोजित दोस्रो इन्टरनेसनल सम्मेलनले १ मेलाई ‘अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस’ घोषणा गर्‍यो। तबदेखि यो दिन विश्वभर श्रमिक एकताको प्रतीक बनिरहेको छ।

समकालीन श्रमिक समस्याहरू

२१औँ शताब्दी प्रविधिको युग भए पनि श्रमिकको अवस्था अझै कमजोर छ। केही प्रमुख समस्या यस्ता छन्:

• असुरक्षित कार्य वातावरण – निर्माण, खानी, ढुवानी, गिग–वर्क आदि क्षेत्रमा मृत्यु र दुर्घटनाको दर उच्च छ।
• सामाजिक सुरक्षाको अभाव – बीमा, पेन्सन वा स्वास्थ्य सेवा बिना श्रमिकहरू असुरक्षित छन्।
• न्यूनतम पारिश्रमिकको कार्यान्वयन कमजोर – कागजमा ज्याला भए पनि व्यवहारमा लागु छैन।
• महिला श्रमिकको दोहोरो बोझ – घर र बाहिर दुवै ठाउँमा काम, तर न्यूनतम मान्यता।
• बाल श्रम – अझै लाखौं बालबालिका शिक्षा नपाएर श्रममा बाध्य छन्।

नेपालको सन्दर्भमा श्रमिक अवस्था र श्रमिक दिवस

नेपालमा सन् १९८४ (वि.सं. २०४१) देखि श्रमिक दिवस मनाउन थालिएको हो। तर अझै धेरै समस्या ज्यूँका त्यूँ छन्:

• वैदेशिक रोजगार – लाखौं नेपालीहरू विदेशी भूमिमा ठगी, दुर्घटना र वेतलबी मृत्युको सामना गरिरहेका छन्।
• घरेलु श्रमिकको अधिकारको अभाव – ईँटाभट्टा, होटल, यातायातजस्ता क्षेत्रमा श्रम कानुन लागू छैन।
• सामाजिक सुरक्षा कोषमा न्यून सहभागिता – श्रमिकहरूबीच जानकारी र पहुँचको कमी।
• महिला श्रमिकको दोहोरो उत्पीडन – यौन हिंसा, छुवाछूत र आर्थिक शोषण सामान्य छन्।

समाधानका दिशा: नाराबाट कार्यान्वयनतर्फ

1. श्रम कानुनको प्रभावकारी कार्यान्वयन – करार श्रमिकसमेत न्यूनतम पारिश्रमिक र सुरक्षाको ग्यारेन्टी।
2. सामाजिक सुरक्षा विस्तार – सबै श्रमिकलाई पेन्सन, स्वास्थ्य बीमा, राहत सुविधा।
3. श्रमिकमैत्री नीति – प्रविधिको विकाससँगै अप–स्किलिङ र रोजगारी सिर्जना।
4. महिला र प्रवासी श्रमिकका लागि सुरक्षात्मक संरचना – हेल्पलाइन, श्रमिक दूतावास र कानुनी सहायता बलियो बनाउने।

निष्कर्ष: श्रमिकको सम्मानमा भविष्यको विकास

श्रमिकको पसिना चिसो नभएसम्म समावेशी विकास सम्भव छैन। अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस केवल उत्सव होइन — यो चेतना र परिवर्तनको प्रतीक हो।
श्रमिकको छोराले अफिसर बन्न पाउनु पर्छ, श्रमिक आफैं सुरक्षित र सम्मानित हुनुपर्छ। यही हो आजको सन्दर्भमा श्रमिक दिवसको साँचो अर्थ।