रक्तचाप नियन्त्रणका लागि वैज्ञानिक आहार र जीवनशैलीको सूत्र

काठमाडौँ, असार २२ – उच्च रक्तचाप (हाइपरटेन्सन) भएका बिरामीहरूले के खाने र के नखाने भन्ने विषयमा समाजमा धेरै भ्रम फैलिएको छ। खसीको मासुले रक्तचाप बढाउँछ भन्ने आम धारणालाई वरिष्ठ मुटुरोग विशेषज्ञ डा. ओम मूर्ति अनिलले वैज्ञानिक तथ्यसहित खण्डन गर्नुभएको छ। उहाँका अनुसार, रक्तचाप बढाउने मुख्य दोषी घरको खाना नभई बजारमा पाइने प्रशोधित खाना र फास्टफुडमा लुकेको नुन (hidden salt) हो। यो लेखमा हामी डा. अनिलको सुझाव, वैज्ञानिक तथ्य, र रक्तचाप नियन्त्रणको प्रभावकारी उपायबारे चर्चा गर्नेछौं।

‘लुकेको नुन’ नै रक्तचापको खलनायक

डा. अनिलले आफ्नो भिडियो सन्देशमा भन्नुभयो, “बिरामीहरूले खसीको मासु खाँदा रक्तचाप बढ्यो भन्ने गुनासो गर्छन्, सुरुमा मलाई पत्यार लाग्दैनथ्यो। तर, पटक–पटक यस्ता गुनासो आएपछि मैले अध्ययन गरेँ। रातो मासुमा प्राकृतिक रूपमै सोडियमको मात्रा बढी हुन्छ, र पकाउँदा थपिने नुन र मसालाले रक्तचापलाई थप जोखिममा पार्छ।”

नेपाली भान्सामा नुनको प्रयोग विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) को सिफारिसभन्दा निकै बढी छ। WHO ले दैनिक ५ ग्रामभन्दा कम नुन खान सुझाएको छ, तर ‘स्टेप्स सर्भे–२०१९’ अनुसार औसत नेपालीले दैनिक ९.१ ग्राम नुन खान्छन्। यो अत्यधिक नुन चाउमिन, म:म, पिज्जा, बर्गर, चिप्स, सस, अचार, र पापडजस्ता प्रशोधित खानाबाट आउँछ।

रक्तचाप नियन्त्रणको वैज्ञानिक समाधान: ड्यास डाइट

उच्च रक्तचाप नियन्त्रणका लागि डा. अनिलले DASH Diet (Dietary Approaches to Stop Hypertension) अपनाउन सुझाव दिनुभएको छ। यो आहारले औषधिबिना नै रक्तचाप १० मि.मि. मर्करीसम्म घटाउन सक्छ। ड्यास डाइटमा निम्न खानेकुरालाई प्राथमिकता दिइन्छ:

1. फलफूल र सागसब्जी: पोटासियम, म्याग्नेसियम, क्याल्सियम र फाइबरले भरपूर। हरियो साग, ब्रोकाउली, आलु, टमाटर, सुन्तला, र कागती लाभदायक छन्।
2. सम्पूर्ण अन्न: सेतो चामल वा मैदाको सट्टा मकै, गहुँ, फापर, कोदो आदि प्रयोग गर्नुहोस्।
3. गेडागुडी, नट्स र बीउ: सिमी, दाल, चना, बदाम, र ओखर समावेश गर्नुहोस्।
4. सेतो मासु: कुखुरा र माछा सुरक्षित विकल्प हुन्।
5. कम चिल्लोयुक्त दुग्ध पदार्थ: लो-फ्याट दूध वा दही प्रयोग गर्नुहोस्।

यी खानेकुराबाट टाढा रहनुहोस्

डा. अनिलले रक्तचापका लागि हानिकारक खानेकुरा कम गर्न सुझाव दिनुभएको छ:

1. रातो मासु: खसी, राँगा, र बङ्गुरको मासु।
2. प्रशोधित र फास्टफुड: प्याकेटका खाना, तयारी अचार, सस, चाउमिन, बर्गर आदि।
3. अत्यधिक चिल्लो: घ्यु र धेरै तारेका खाना।
4. चिनीयुक्त पेय: कोल्ड ड्रिंक्स, बोटलजुस, र स्वीट टी।
5. अतिरिक्त नुन: सलाद वा खानामा माथिबाट नुन छर्कने बानी।

खाना ‘बार्ने’ होइन, सन्तुलन गर्ने

डा. अनिल भन्नुहुन्छ, “उच्च रक्तचाप भएकाले सबै खानेकुरा एकैचोटि बन्द गर्नु गलत हो। यो दीर्घकालीन समस्या हो, त्यसैले दीर्घकालीन समाधान चाहिन्छ। खानालाई सजायजस्तो ठान्नुहुँदैन, बरु सन्तुलित आहार अपनाउनुपर्छ।” उहाँले प्राकृतिक खाना, कम नुन, र कम चिल्लो प्रयोग गर्न सुझाव दिनुभएको छ, जसले औषधिको आवश्यकता कम गर्न सकिन्छ।

नुन पूरै बन्द गर्नु पनि खतरनाक हुन सक्छ। डा. अनिल भन्नुहुन्छ, “सोडियम शरीरका लागि आवश्यक छ। नुनको मात्रा एकैचोटि बन्द गर्दा Hyponatremia हुन सक्छ, जसले बेहोस हुने वा ज्यानै जोखिममा पर्ने खतरा हुन्छ। त्यसैले नुन घटाउनुपर्छ, तर बुद्धिमानीपूर्वक।”

बालबालिकामा सामाजिक सञ्जाल र भिडियो गेमको लत: मानसिक स्वास्थ्यमा डरलाग्दो असर र आत्महत्याको खतरा

निष्कर्ष: सचेत खानपानले रक्तचाप नियन्त्रण सम्भव

उच्च रक्तचापलाई खानपान र जीवनशैलीमा सन्तुलन ल्याएर प्रभावकारी रूपमा व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ। डा. अनिलको सन्देश स्पष्ट छ— खाना त्याग्ने होइन, सचेत भएर खाने हो। लुकेको नुनयुक्त फास्टफुड र प्रशोधित खानेकुराबाट टाढा रहनु नै रक्तचाप नियन्त्रणको पहिलो कदम हो।