शैक्षिक योग्यता भएका र नभएकाहरुमा कसको पल्लाभारी ?

काठमाडौं , साउन २३ । कुनै पनि देशको नेतृत्व सम्हाल्ने व्यक्तिको योग्यताप्रति आम मानिसको चासो हुनु स्वाभाविक हो । नेपालको राजनीतिक इतिहासमा प्रधानमन्त्रीको कुर्सीमा पुगेका व्यक्तित्वहरूको शैक्षिक पृष्ठभूमिलाई केलाउँदा एउटा रोचक विविधता पाइन्छ । यहाँ विश्वविद्यालयबाट विद्यावारिधि हासिल गरेका विद्वानदेखि लिएर औपचारिक उच्च शिक्षाको ढोका नै नटेकी नेतृत्वको शिखरमा पुगेका व्यक्तित्वहरू पनि छन् । के शिक्षण संस्थाको डिग्रीले मात्र कुशल शासनको ग्यारेन्टी दिन्छ, वा जेलको कठोर अनुभव र जनआन्दोलनको व्यवहारिक पाठशालाले पनि नेतृत्व क्षमतालाई धारिलो बनाउँछ ? यस लेखमा हामी नेपालका प्रधानमन्त्रीहरूको फरक–फरक शैक्षिक यात्रा र त्यसले उनीहरूको राजनीतिक जीवनमा पारेको सम्भावित प्रभावको विस्तृत फेहरिस्त प्रस्तुत गर्दैछौँ ।

नेपालका प्रधानमन्त्रीहरूको शैक्षिक र राजनीतिक जीवनको विस्तृत विवरण तल प्रस्तुत गरिएको छः

१. पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’

शैक्षिक योग्यता: पुष्पकमल दाहाल (प्रचण्ड)को औपचारिक शिक्षा कृषि विज्ञानमा केन्द्रित छ । उनले चितवनको रामपुरस्थित कृषि तथा पशु विज्ञान अध्ययन संस्थान (IAAS) बाट कृषिमा स्नातक (B.Sc.Ag.) गरेका छन् । उनले केही समय विद्यालयमा अध्यापनसमेत गरेका थिए ।

राजनीतिक जीवन: राजनीतिक जीवनः उनको राजनीतिक यात्रा भूमिगत अवस्थाबाट सुरु भएको थियो । उनी १० वर्ष लामो माओवादी जनयुद्धका सर्वोच्च कमाण्डर थिए । २०६३ सालमा शान्ति प्रक्रियामा आएपछि उनी मूलधारको राजनीतिमा प्रवेश गरे । उनी पहिलो पटक २०६५ सालमा गणतन्त्र नेपालको पहिलो प्रधानमन्त्री बनेका थिए । त्यसपछि उनी दोस्रो पटक २०७३ मा र तेस्रो पटक २०७९ मा प्रधानमन्त्री बने । उनको नेतृत्वमा नेपालमा गणतन्त्र, धर्मनिरपेक्षता र समावेशिता जस्ता महत्वपूर्ण राजनीतिक परिवर्तनहरू भएका छन् ।

२. शेरबहादुर देउवा

शैक्षिक योग्यता: शेरबहादुर देउवाको शैक्षिक पृष्ठभूमि बलियो छ । उनले त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट राजनीतिशास्त्रमा स्नातकोत्तर (M.A.) गरेका छन् । यसबाहेक, उनले सोही विश्वविद्यालयबाट कानुनमा स्नातक (B.L.) पनि गरेका छन् । उनले बेलायतको लन्डन स्कुल अफ इकोनोमिक्समा केही समय अनुसन्धानकर्ताको रूपमा समेत बिताएका थिए ।

राजनीतिक जीवन: उनको राजनीतिक यात्रा विद्यार्थी जीवनबाटै सुरु भएको थियो । २०४६ सालको जनआन्दोलनपछि उनी संसदीय राजनीतिमा प्रवेश गरे । उनी २०५२ सालमा पहिलो पटक प्रधानमन्त्री बनेका थिए र त्यसपछि २०५८, २०६१, २०७४ र २०७८ सालमा पनि प्रधानमन्त्रीको जिम्मेवारी सम्हालेका उनी नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति हुन् ।

३. केपी शर्मा ओली

शैक्षिक योग्यता: वर्तमान प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको औपचारिक शैक्षिक योग्यता खासै उच्च छैन । उनले एसएलसी (S.L.C) तह पनि पार गर्न नसकेको देखिन्छ । उनले आफ्नो राजनीतिक जीवन र व्यक्तिगत अध्ययनबाट व्यापक ज्ञान हासिल गरेका छन् । उनलाई विभिन्न विश्वविद्यालयबाट मानार्थ विद्यावारिधि (ज्यलयचबचथ म्.ीष्तत.) को उपाधि पनि प्रदान गरिएको छ, जुन औपचारिक शैक्षिक डिग्री होइन ।

राजनीतिक जीवन: उनको राजनीतिक यात्रा विद्यार्थी राजनीतिबाट सुरु भएको थियो । पञ्चायतकालमा उनले १४ वर्ष जेल जीवन बिताएका थिए । २०४६ सालको जनआन्दोलनपछि उनी संसदीय राजनीतिमा आए । उनी २०७२ सालको भूकम्पपछिको संविधान निर्माण र नाकाबन्दीको समयमा पहिलो पटक प्रधानमन्त्री बनेका थिए । उनको दोस्रो कार्यकाल २०७४ देखि २०७८ सम्म रह्यो । उनी हाल पनि प्रधानमन्त्रीकै भूमिकामा छन् । उनी नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एमाले) का वर्तमान अध्यक्ष हुन् ।

४. डा. बाबुराम भट्टराई

शैक्षिक योग्यता: डा. बाबुराम भट्टराईको शैक्षिक योग्यता असाधारण छ । उनले भारतको जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय (JNU) बाट क्षेत्रीय विकास योजनामा विद्यावारिधि (Ph.D.) गरेका छन् ।

राजनीतिक जीवन: उनी माओवादी जनयुद्धका एक प्रमुख नेता थिए । २०६३ सालको शान्ति प्रक्रियापछि उनी मूलधारको राजनीतिमा आए । २०६८ सालमा उनी गणतन्त्र नेपालको चौथो प्रधानमन्त्री बनेका थिए । उनको कार्यकालमा आर्थिक सुधार र विकासका केही प्रयासहरू भएका थिए । उनी नेपाल समाजवादी पार्टीका अध्यक्ष हुन्।

५. सुशील कोइराला

शैक्षिक योग्यता: सुशील कोइरालाको औपचारिक उच्च शिक्षा छैन । उनले आफ्नो जीवनको लामो समय राजनीति र सामाजिक आन्दोलनमा बिताएका थिए ।

राजनीतिक जीवन: कोइरालाले आफ्नो राजनीतिक जीवनमा धेरै जेल जीवन बिताए । २०६२/६३ को जनआन्दोलनपछि उनी मूलधारको राजनीतिमा अझ सक्रिय बने । उनी २०७० सालमा प्रधानमन्त्री बनेका थिए । उनको कार्यकालमा २०७२ सालको भूकम्प र सोही वर्ष नेपालको नयाँ संविधान जारी भएको थियो । उनी नेपाली कांग्रेसको सभापतिको रुपमा लामो समयसम्म काम गरेका थिए ।

६. माधवकुमार नेपाल

शैक्षिक योग्यता: माधवकुमार नेपालले त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट विज्ञानमा स्नातक (B.Sc.) गरेका छन् ।

राजनीतिक जीवन: उनको राजनीतिक जीवन विद्यार्थी राजनीतिबाट सुरु भयो । उनी लामो समयसम्म नेकपा (एमाले) को महासचिव रहे । २०६५ सालमा उनी गणतन्त्र नेपालको दोस्रो प्रधानमन्त्री बनेका थिए । उनी अहिले नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एकीकृत समाजवादी) का अध्यक्ष हुन् ।

७. झलनाथ खनाल

शैक्षिक योग्यता: झलनाथ खनालले त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट राजनीतिशास्त्रमा स्नातकोत्तर (M.A.) गरेका छन् ।

राजनीतिक जीवन: उनको राजनीतिक जीवन कम्युनिस्ट आन्दोलनमा लामो समयदेखि समर्पित छ । उनी २०६७ सालमा प्रधानमन्त्री बनेका थिए । उनी नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एकीकृत समाजवादी) का वरिष्ठ नेता हुन् ।

८. कृष्णप्रसाद भट्टराई

शैक्षिक योग्यता: कृष्णप्रसाद भट्टराईको औपचारिक उच्च शिक्षा थिएन । उनले भारतको बनारस हिन्दू विश्वविद्यालयमा अध्ययन भने गरेका थिए, तर त्यहाँबाट डिग्री प्राप्त गरेनन् ।

राजनीतिक जीवन: उनी २०४६ सालको जनआन्दोलनपछि गठन भएको अन्तरिम सरकारको प्रधानमन्त्री बनेका थिए । उनको नेतृत्वमा नेपालमा पहिलो बहुदलीय निर्वाचन सम्पन्न भएको थियो । त्यसपछि २०५६ सालमा पनि उनी प्रधानमन्त्री बनेका थिए । उनी नेपाली कांग्रेसका पूर्व सभापति थिए ।

९. लोकेन्द्रबहादुर चन्द

शैक्षिक योग्यता: लोकेन्द्रबहादुर चन्दले त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट राजनीतिशास्त्रमा स्नातकोत्तर (M.A.) गरेका छन्।

राजनीतिक जीवन: उनको राजनीतिक जीवन पञ्चायतकालबाट सुरु भएको थियो । उनी चार पटक प्रधानमन्त्री बनेका छन्: (२०४०- २०४२, २०४६- २०४७, २०५३- २०५४, २०५९-२०६०)। उनी राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टीका नेता हुन्।

१०. मनमोहन अधिकारी

शैक्षिक योग्यता: मनमोहन अधिकारीको औपचारिक उच्च शिक्षा थिएन । उनले भारतको बनारस हिन्दू विश्वविद्यालयमा अध्ययन भने गरेका थिए ।

राजनीतिक जीवन: उनले आफ्नो जीवनको धेरै समय कम्युनिस्ट आन्दोलनमा बिताए । २०५१ सालमा उनी अल्पमतको सरकारको प्रधानमन्त्री बनेका थिए । उनको कार्यकालमा ’आफ्नो गाउँ आफैं बनाऔं’ जस्ता लोकप्रिय कार्यक्रमहरू सुरु भएका थिए । उनी नेपालका पहिलो कम्युनिस्ट प्रधानमन्त्री थिए ।

११. गिरिजा प्रसाद कोइराला

शैक्षिक योग्यता: गिरिजा प्रसाद कोइरालाको औपचारिक उच्च शिक्षा थिएन । उनले आफ्नो जीवनको धेरै समय भारतमा प्रजातन्त्रका लागि आन्दोलनमा बिताएका थिए ।

राजनीतिक जीवन: उनी २०४६ सालको जनआन्दोलनपछि पहिलो पटक २०४८ सालमा प्रधानमन्त्री बनेका थिए भने त्यस पश्चात २०५५, २०५६, २०६३-२०६५ मा पनि पद सम्हालेका थिए । उनको नेतृत्वमा २०६२/६३ को जनआन्दोलन सफल भयो र उनी शान्ति प्रक्रियाका एक मुख्य सूत्राधार थिए । उनी नेपाली कांग्रेसका पूर्व सभापति थिए ।

१२. खिलराज रेग्मी

शैक्षिक योग्यता: खिलराज रेग्मीले त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट कानुनमा स्नातकोत्तर (L.L.M.) गरेका छन् ।

राजनीतिक जीवन: उनको जीवन मूलतः न्याय सेवामा केन्द्रित रह्यो । उनी नेपालको सर्वोच्च अदालतको प्रधानन्यायाधीश समेत बनेका थिए । २०७० सालको संविधानसभा निर्वाचन सम्पन्न गर्नका लागि उनलाई गैर–राजनीतिक सरकारको नेतृत्व दिइएको थियो र उनी मन्त्रिपरिषद्का अध्यक्ष बनेका थिए ।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, नेपालको प्रधानमन्त्री पदमा पुगेका व्यक्तित्वहरूको शैक्षिक पृष्ठभूमिको दायरा निकै फराकिलो छ । एकातिर, विद्यावारिधिसम्मको उपाधि लिएर नीति निर्माणको नेतृत्व गरेका छन् भने, अर्कातिर औपचारिक उच्च शिक्षाविना नै निर्णायक राजनीतिक मोडहरूमा देशलाई डो¥याएका छन् । यसले एउटा स्पष्ट प्रश्न खडा गर्छः के सफल नेतृत्वका लागि विश्वविद्यालयको प्रमाणपत्र अपरिहार्य हो ? वा राजनीतिक अनुभव, त्याग र जनमतको बुझाइ नै सबैभन्दा ठूलो योग्यता हो ? यो फरक–फरक शैक्षिक यात्राले प्रमाणित गर्छ कि नेपालको नेतृत्व शिक्षाको प्रमाणपत्रले मात्र नभई जनताको विश्वास र व्यवहारिक कुशलताले पनि तय हुने गरेको छ ।