काठमाडौं, भदौ १- नेपालमा विद्युतीय सवारीसाधन (ईभी) को प्रयोग बढ्दै गए पनि पेट्रोलियम पदार्थको आयातमा अप्रत्याशित वृद्धि देखिएको छ। यो स्थिति विगतका अनुमानहरू विपरीत छ, जसमा ईभीले खनिज इन्धनको खपत घटाउने ठानिएको थियो। भन्सार विभाग र नेपाल आयल निगमका तथ्याङ्कहरूले यो वृद्धिलाई पुष्टि गरेका छन्। यस लेखमा हामी यो प्रवृत्तिका मुख्य कारणहरू, प्रभावहरू र सम्भावित समाधानहरूबारे विश्लेषण गर्नेछौं।

तथ्याङ्कमा हेर्दा: ईभी र पेट्रोलियम आयातको तुलना

आर्थिक वर्ष २०८०/८१ मा १२,१४७ वटा ईभी आयात भएका थिए, जुन २०८१/८२ मा बढेर १३,६०४ पुग्यो। यसैबीच, पेट्रोलियम पदार्थको समग्र आयातमा ६ प्रतिशत वृद्धि भएको नेपाल आयल निगमका प्रवक्ता मनोज ठाकुरले बताएका छन्। विशेष गरी डीजेलको आयात ५.७२ प्रतिशत र पेट्रोलको ८.६३ प्रतिशतले बढेको छ।

विगतका वर्षहरूमा कोभिड महामारीपछि ईभी नीतिका कारण पेट्रोलियम आयात घटेको थियो। उदाहरणका लागि, आर्थिक वर्ष २०७८/७९ को तुलनामा पछिल्लो वर्ष पेट्रोलमा ८.३ प्रतिशत र डीजेलमा १९.८ प्रतिशत गिरावट आएको थियो। तर पछिल्लो वर्षमा यो प्रवृत्ति उल्टिएको छ। निर्माण क्षेत्रको सुधार र यातायातको बढ्दो मागले यसमा मुख्य भूमिका खेलेको देखिन्छ।

मुख्य कारणहरू: किन बढ्दैछ पेट्रोलियम खपत?

पूर्वअर्थसचिव रामेश्वर खनालका अनुसार, ईभी प्रयोग बढ्दा पनि पेट्रोलियम खपत बढ्नुका प्रमुख कारणहरू निम्न छन्:

1. निर्माण क्षेत्रको सक्रियता: नेपालको अर्थतन्त्रमा निर्माण क्षेत्रले ठूलो हिस्सा ओगट्छ। पछिल्लो चार वर्षमा आर्थिक वृद्धिदर ३ प्रतिशत हाराहारीमा रहँदा पनि निर्माणमा सुधार आएको छ। यस क्षेत्रमा डीजेलबाट चल्ने उपकरणहरू र सवारीहरूको प्रयोग बढेको छ। विद्युत् आपूर्ति अनियमित हुँदा उद्योगहरूले डीजेल जेनेरेटर चलाउनुपर्ने बाध्यता छ।
2. ठूला ईभीको कम प्रयोग: साना चारपाङ्ग्रे ईभीहरू बढेका छन्, तर ढुवानी र सार्वजनिक यातायातमा प्रयोग हुने ठूला ईभीहरूको सङ्ख्या न्यून छ। यातायात व्यवस्था विभागका निर्देशक श्रीकान्त यादवले सन् २०३० सम्म ८० प्रतिशत चारपाङ्ग्रे ईभी पुर्‍याउने लक्ष्य रहे पनि पूर्वाधार अभावले यसलाई रोकेको बताएका छन्।
3. सीमावर्ती प्रभाव र पुराना सवारीहरू: भारतबाट आउने मालवाहक गाडीहरूले नेपालमा सस्तो डीजेल भर्ने गर्दा खपत बढ्छ। साथै, पुराना खनिज इन्धनबाट चल्ने गाडीहरू अझै सञ्चालनमा छन्, जसलाई विस्थापित गर्ने नीति प्रभावकारी छैन।

अर्थ मन्त्रालयका प्रवक्ता श्यामप्रसाद भण्डारीले ईभी नीतिको प्रभाव समीक्षा गर्न समय लाग्ने बताएका छन्। दुईपाङ्ग्रे ईभीलाई प्रोत्साहन दिएमा खपत थप घट्न सक्छ। पेट्रोलियम आयात घट्दो क्रममा रहे पनि निर्माण र यातायातले यसलाई उल्ट्याएको।

प्रभाव र चुनौतीहरू

यो वृद्धिले नेपालको व्यापार घाटालाई बढाउँछ, जसमा पेट्रोलियमले मुख्य भूमिका खेल्छ। तर ईभीले घरेलु विद्युत् खपत बढाएर वैकल्पिक ऊर्जालाई प्रोत्साहन दिएको छ। चुनौतीहरूमा ठूला ईभीका लागि चार्जिङ पूर्वाधारको अभाव र पुराना सवारीहरूको रूपान्तरण नीति समावेश छन्।

समाधानका उपायहरू: भविष्यका कदमहरू

1. नीतिगत सुधार: ठूला ईभीलाई प्रोत्साहन दिन चार्जिङ स्टेसनहरू बढाउनु र कर छुट जारी राख्नु आवश्यक छ।
2. उत्पादन प्रोत्साहन: नेपालभित्रै ईभी उत्पादनलाई बढावा दिन एसकेडी/सीकेडी प्रणालीलाई स्थिर नीति दिनुहोस्।
3. रूपान्तरण सुविधा: २० वर्ष पुराना सवारीहरूलाई ईभीमा रूपान्तरण गर्ने घरेलु उद्योगलाई समर्थन गर्नुहोस्।
4. वैकल्पिक ऊर्जा: दुईपाङ्ग्रे ईभी र सार्वजनिक यातायातमा फोकस गरेर खपत घटाउन सकिन्छ।

यी कदमहरूले ईभी प्रयोग बढ्दा पेट्रोलियम खपत घटाउने लक्ष्यलाई साकार पार्न सक्छन्। सरकारको यातायात नीति मस्यौदा पारित भएमा यो सम्भव छ।

ईभी दुर्घटनाको डरलाग्दो वृद्धि: नेपालमा सुरक्षामाथि गम्भीर प्रश्न

ईभी प्रयोग बढ्दा पनि पेट्रोलियम खपत उकालो लाग्नु निर्माण क्षेत्रको सक्रियता र नीतिगत कमजोरीहरूको परिणाम हो। तर सही दिशामा कदम चालिएमा नेपालले वैकल्पिक ऊर्जातर्फ अघि बढ्न सक्छ। यो प्रवृत्तिलाई निरन्तर अनुगमन गर्दै नीतिहरू परिवर्तन गर्नु आवश्यक छ।