काठमाडौं, भाद्र १४ । आजकल मानिसहरूको जीवन यति व्यस्त र भरिएको देखिन्छ कि उनीहरूले अब साँच्चिकै “खाली समय” बिताउने अभ्यास नै गुमाइसकेका छन्। शून्यतामा केही नगरी बस्ने साहस गर्नुभन्दा उनीहरू तुरुन्तै मोबाइल फोनतर्फ हात बढाउँछन्मा-नौँ त्यो नै सबैभन्दा सहज coping mechanism हो। तर, यो यन्त्रले केवल मनोरञ्जन दिन्छ, जीवनको गहिरो अर्थबारे उठ्ने जिज्ञासालाई भने आधा-अधुरो पारेर दबाइदिन्छ।

हार्वर्डका प्राध्यापक आर्थर ब्रुक्सले यसलाई खतरनाक प्रवृत्ति भनेर चेतावनी दिएका छन्। उनका अनुसार, बाहिरी व्यस्तताले मनलाई क्षणभर पनि खाली हुन नदिँदा मानिसहरू भित्रभित्रै अझ ठूलो खालीपनमा डुब्न सक्ने सम्भावना बढ्छ। यही खालीपनले सन्तोषको भावना चुस्दै लैजान्छ र जीवनलाई केवल सतही व्यस्ततामा सीमित पारिदिन्छ। परिणामस्वरूप, प्रश्न त बाँकी रहन्छ-यदि हामीले बोरियतसँग बस्ने क्षमतामै अभ्यास गुमायौं भने, के हामी कहिल्यै जीवनको वास्तविक उद्देश्य भेट्न सक्षम हुनेछौं?

के हुन्छ जब हामी बोर हुन्छौं?

ब्रुक्सका अनुसार, बोरियतको समयमा मस्तिष्कको Default Mode Network सक्रिय हुन्छ। मानिस बाहिरी काममा ध्यान नदिँदा यही प्रणाली चल्छ र जीवनको उद्देश्य, अर्थ र अस्तित्वबारे कठिन प्रश्नहरू सोध्छ। उनले भने, “मानिसहरूलाई यही प्रश्न अप्रिय लाग्छ, त्यसैले उनीहरू निरन्तर बाह्य व्यस्ततामा रमाउने गर्छन्।”

किन मानिस आफ्नै विचारभन्दा पीडा रोज्छन्?

हार्वर्डमा गरिएको एउटा प्रयोगले यही तथ्य उजागर गर्‍यो। अध्ययनमा सहभागीहरूलाई केही मिनेट शान्त बस्न लगाइयो। तर प्रायः मानिसहरूले शून्यतासँग बस्नुभन्दा पीडादायी विद्युतीय झट्का खान रुचाए। यसले देखाउँछ-मानिस आफ्नै विचारसँग बस्नभन्दा शारीरिक पीडा सहन पनि तयार हुन्छ।

प्रविधिले हटाएको बोरियत

ब्रुक्सका अनुसार, आधुनिक प्रविधि र नयाँ बानीले बोरियतलाई जीवनबाटै हटाइरहेको छ। सडक किनारमा कुर्दा, बस स्टपमा उभिँदा वा छोटो प्रतीक्षामा समेत मानिस तुरुन्तै मोबाइल फोनतर्फ हात बढाउँछन्। उनले भने, “फोन प्रयोग गरेर निरन्तर बोरियतबाट भाग्ने बानीले खालीपन, चिन्ता र डिप्रेशन बढाउँछ।”

बोरियत किन अभ्यास गर्नुपर्छ?

ब्रुक्सका अनुसार, बोरियतलाई केवल नकारात्मक रूपमा बुझ्नु हुँदैन। बरु यो मानसिक स्वास्थ्यका लागि आवश्यक अभ्यास हो, जसले मानिसलाई आफ्नो विचार, अनुभूति र अनुभवहरूसँग गहिरो सम्पर्कमा ल्याउँछ। जब मानिस कुनै बाह्य गतिविधिबाट अलग भएर खाली बस्छ, उसले आफ्नो चेतनामा नयाँ सोच र सम्भावनाहरू जन्माउन थाल्छ। यसरी बोरियत सृजनशीलताको स्रोत बन्न सक्छ।

कसरी अभ्यास गर्ने?

ब्रुक्सले दैनिक जीवनमै बोरियतलाई स्वीकार्ने र अभ्यास गर्ने केही सरल तर प्रभावकारी उपायहरू सुझाएका छन्। उनका अनुसार, हामीले सामान्य दिनचर्यामा सानो परिवर्तन गरेरै आफ्नो मानसिक स्वास्थ्यलाई सुदृढ बनाउन सक्छौं। उदाहरणका लागि, व्यायामशालामा जाँदा मोबाइल वा हेडफोन प्रयोग नगरी केवल आफ्नै शरीरको गतिविधि र अनुभवमा ध्यान दिनुहोस्। यसले आफूलाई वर्तमान क्षणसँग जोड्ने मात्र होइन, आत्मअनुशासन पनि बढाउँछ।

त्यस्तै, लामो बस यात्रा वा पैदल हिँड्ने क्रममा रेडियो, पोडकास्ट वा भिडियो नचलाउने अभ्यास गर्न सकिन्छ। बाहिरी आवाज वा मनोरञ्जनबाट टाढा रहँदा आफ्नो वरिपरिको परिवेश, मानिसहरू र प्रकृतिलाई नजिकबाट अनुभव गर्ने मौका पाइन्छ। यसरी बाहिरी विचलनलाई हटाउँदा मनले नयाँ विचारहरू जन्माउने सम्भावना बढ्छ।

ब्रुक्सले दिएको अर्को सुझाव हो-दिनमा कम्तीमा १५ मिनेट समय निकालेर शान्तसँग आफ्नै विचारसँग बस्ने बानी बसाल्नु। यस अभ्यासले मानसिक स्पष्टता ल्याउने मात्र होइन, जीवनलाई गहिरो तरिकाले बुझ्ने आधार पनि तयार गर्छ। यसरी साना अभ्यासहरूले बोरियतलाई सकारात्मक रूपान्तरण गरेर मानसिक स्वास्थ्यलाई बलियो बनाउन मद्दत गर्छन्।

वायु प्रदूषण घटे नेपालीको आयु ३.३ वर्षले बढ्न सक्छ : विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)को प्रतिवेदन

विशेषज्ञहरूको भनाइमा, समाजमा डिप्रेशन र चिन्ता बढ्नुको प्रमुख कारण जीवनको अर्थ गुमाउनु हो। मानिसहरूले निरन्तर बोरियतलाई दबाउँदा आफ्नै गहिरा प्रश्नहरूसँग सामना गर्ने मौका नै पाउँदैनन्। यही कारणले सामाजिक खालीपन बढ्दै गएको ब्रुक्सको निष्कर्ष छ।