राज्य, समाज र नागरिक सबैको साझा जिम्मेवारी

काठमाडौं, जेठ २६ – नेपाल जस्तो विकासशील राष्ट्रमा जहाँ बालबालिकालाई ‘राष्ट्रको भविष्य’ भनिन्छ, त्यहाँ हजारौं नाबालकहरू सडकमा जीवन गुजारिरहेका छन्। सडक बालबालिका को यो अवस्था केवल सामाजिक विफलता होइन, सरकार, परिवार र समाजको संयुक्त लापरवाहीको परिणति हो।

को हुन् सडक बालबालिका?

सडक बालबालिका भन्नाले ती नाबालकहरू जनाइन्छन्, जसको जीवनको अधिकांश हिस्सा सडकमै बित्छ—बसोबास, जीविकोपार्जन, सुत्ने ठाउँ, र सामाजिक सम्बन्ध सबै सडकसँग जोडिएको हुन्छ। नेपालमा हाल अनुमानित ५,००० देखि ६,००० सडक बालबालिका छन्, जसमा करिब २,००० काठमाडौं उपत्यकामा मात्र छन्।

मुख्य कारणहरू:

1. गरिबी र बेरोजगारी
2. घरेलु हिंसा वा परिवार विघटन
3. प्राकृतिक प्रकोप वा आपत्
4. अल्कोहल/ड्रग दुर्व्यसन भएका अभिभावक

सडकको जीवन – हिंसा, लत र उपेक्षा

सडक बालबालिकाको जीवन झनै जटिल छ:

1. यौन र शारीरिक दुर्व्यवहारको उच्च जोखिम
2. सुँघिने पदार्थ (डेन्ट्राइट), गोंद जस्ता लतमा फस्ने
3. अपोषण, अशिक्षा र नियमित स्वास्थ्य जाँचको अभाव
4. अपराधी सञ्जालद्वारा दुरुपयोग हुने सम्भावना

CWIN (Child Workers in Nepal) अनुसार काठमाडौंका ७५% सडक बालबालिकाले यौन हिंसा भोगेका छन्, जुन आँकडा समाजको संवेदनशीलता प्रती गम्भीर प्रश्न हो।

राज्यको नीति: के छ? के छैन?

नेपाल सरकारले २०७२ मा “सडक बालबालिका उद्धार तथा व्यवस्थापन निर्देशिका” ल्याएको थियो। त्यसैगरी, केही महानगरपालिकाहरूले ट्रान्जिट होम, परामर्श र पुनःस्थापनाको पहल गरेका छन्।

तर:

1. बजेट अपर्याप्त
2. कर्मचारीको तालिम र संवेदनशीलता न्यून
3. दीर्घकालीन पुनःस्थापनाको स्पष्ट योजना छैन

नतिजा: उद्धारपछि पुनःसडकमा फर्कने चक्र दोहोरिन्छ।

नागरिक समाजको कर्तव्य

सडक बालबालिका को समस्या समाधान केवल सरकारी जिम्मेवारी होइन। नागरिक समाज, एनजीओ, समुदाय, विद्यालय, मिडिया र हामी सबैको भूमिका उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ।

हामीले के गर्न सक्छौँ?

1. सडक बालबालिकालाई अपराधी होइन, ‘अवसर वञ्चित’ बालकका रूपमा हेर्ने सोच
2. शिक्षण संस्थामा लचिलो पहुँचको व्यवस्था
3. स्थानीय तहले बालमैत्री योजना बनाउने
4. स्वयंसेवी समूह र समुदायसँग साझेदारीमा पुनःस्थापना कार्यक्रम

चुनौती र सम्भावना

मुख्य चुनौतीहरू:

1. राजनीतिक इच्छाशक्ति अभाव
2. समन्वयहीन सरकारी संयन्त्र
3. जनस्तरमा न्यून संवेदनशीलता

सम्भावनाहरू:

1. सक्रिय संस्थाहरू (जस्तै CWIN, Voice of Children)
2. पुनःस्थापनाको लागि निजी क्षेत्रको योगदान
3. अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारी र सहयोग

गैंतीले खाली हात भर्छ, किताबले भविष्य

निष्कर्ष: अब कर्ममै उत्तरदायित्व देखाऔं

‘बालबालिका राष्ट्रका आधार हुन्’ भन्ने भनाइ तबसम्म खोक्रो रहन्छ, जबसम्म सडकका बालकहरू पेट भरेर खान, पढ्न, वा बाँच्न पाउँदैनन्। अब शब्दको होइन, व्यवहारको क्रान्ति आवश्यक छ।

सडक बालबालिकालाई समाजमा पुनःस्थापना गरौँ। उनीहरूलाई अवसर दिऔँ, संरक्षण गरौँ — किनभने उनीहरूमध्ये नै राष्ट्रको नेतृत्व जन्मिन्छ।